نخل‌گردانی نراق

در نراق دو دستگاه نخل تاریخی وجود دارد که از زمان‌های گذشته تاکنون در طول یک سال قمری و در چهار روز متفاوت بر دوش تعدادی از مؤمنین به دوران و گردش درمی‌آید. آن دو نخل در چهار روز مشخص یعنی در 10 محرم، 21 ماه رمضان و شهادت حضرت علی، 28 صفر مصادف با رحلت حضرت محمد (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) بر اساس یک سنت قدیمی و مراسم خاص توسط نراقی‌ها از کوچه‌ها عبور داده می‌شود. اما حدود چهار سال است که یک روز دیگر به آن اضافه کرده‌اند و آن روز شهادت حضرت فاطمه (س) برابر با سوم جمادی‌الثانی است.

در بافت تاریخی شهر نراق یک  محله به اسم محله پائین همچنان نام خود را حفظ کرده که در آن چندین بنای عام‌المنفعه همانند یک بام حمام عمومی، مسجد پائین و آب‌انبار حاج عبدالهادی وجود دارند. این بناها توسط دو میدان و چهار گوشه به سایر نقاط نراق ارتباط می‌یابند. در ضلع جنوبی آب‌انبار مذکور حجره‌هایی تعبیه شده که از آن به‌عنوان آشیانه مخصوص نگهداری نخل استفاده می‌شود.

روز یکشنبه 5/9/91 برابر با دهم محرم 1434 در ساعت 9:20 صبح تعدادی از مردان پیر و جوان نراق به نیت حمل دو نخل مذکور به‌صورت پیمایشی و درحالی‌که با آوای بلند "حیدر، حیدر" سر داده بودند به محله پائین آمدند و دو نخل را از حجره بزرگ به خیابان امام خمینی انتقال دادند. آن دو نخل یکی بزرگ‌تر و دیگری کوچک‌تر بود. پایه و اساس نخل بزرگ از چهارچرخ چوبی، سه تیر در جهت طول و سه تیر چوبی در جهت عرض تشکیل شده بود و  ورودی ترکیبات و شاکله مذکور یک صندوق چوبی مستطیل شکل به‌صورت تابوت سوار شده بود. اما تابوت فاقد درپوش بود. یک پوشش چوبی به شکل دیوار و سقف به فاصله قابل توجه از بدنه تابوت اطراف آن را فراگرفته بود به‌طوری‌که در ذهن انسان آشکارا چنین تنفیذ و القاء می‌کرد که تابوت در زیر یک گنبد بارگاه و یا به بیان ساده‌تر در زیر سقف یک خیمه بزرگ قرارگرفته است.

بدنه تابوت همانند نقاط اصلی نخل با بست و ماهیچه‌های فلزی سفت و محکم شده و گره‌کاریهای متعدد و متنوع در دو سمت پیش و پس نخل، آن را از صاف و سادگی بیرون آورده‌اند. در انتهای دسته چوبی نخل مذکور یک حلقه فلزی نصب شده و نخل گردانان پنجه دست خود را به درون آن‌ها برده و بدان سان نخل را از جا کنده و به روی شانه‌های خود می‌نشانند و درحالی‌که با نوای رسای حیدر، حیدر و حسین، حسین می‌گفتند نخل را از آشیانه خود تا خیابان امام خمینی به فاصله حدود 250 متر از میان بافت تاریخی شهر عبور دادند و در محدوده میدان واقع در جلوی بانک ملی بر زمین نهادند تا پیراستگی و آرایش آن را آغاز کنند.

نخل مذکور فاقد هرگونه خط، کتیبه یا نقاشی است و به نظر می‌رسد که در عصر قاجار ساخته شده باشد. در پی حمل نخل بزرگ، تعدادی که بیشتر جوانان بودند، نخل کوچک را حمل و با همان روش قبلی یعنی حیدر گویان آن را در مجاورت نخل بزرگ به زمین گذاشتند و کار آراستگی نخل توسط خادمین آغاز شد به‌طوری‌که با پارچه‌های متنوعی که عمدتاً به‌عنوان نذر و وقف به آن نخل اهداء کرده بودند بدن آن‌ها را پوشانده و در جلوی نخل کوچک شمایل (پرده) آویختند که در آن آمده بود:

نخل بلند باغ کوثر را شکستند                          قلب حسین و فرق را شکستند

علاوه بر آن، نام‌های چهارده معصوم، حسین سفینه النجاه و شهید کربلا، ازجمله نوشته‌های مزین به تن‌پوش نخل‌ها بود.

دو لته طاق چوبی نخل بزرگ در قسمت پیشانی که در محل تلاقی خود در رأس تشکیل یک زبانه برجسته می‌کند نقطه مناسبی است که بروی آن دستار سبز رنگ (عمامه) بزرگ را ببندند و در پس آن، راهنمای نخل بنشیند. چنین امر نیز در نخل کوچک صادق باشد.

نراقی‌ها در روز عاشورا تعزیه برپا نمی‌کنند و از این جهت مخالف خوان در دسته‌های متعدد عزادار وجود ندارد بلکه هیئت‌های مختلف فقط موافق خوان هستند که از بین آن‌ها می‌توان به دو گروه از نظر پوشش توجه کرد:

1-کودکان و نونهالان سفیدپوش (کفن‌پوش) که در طلایه این گروه مظهر گهواره حضرت علی‌اصغر بر پرچم‌های سرخ‌رنگ حرکت می‌کنند.

2-جوانان و بزرگ‌سالان سفیدپوش در میان این دسته اشخاصی هستند همراه با تعدادی از نخل گردانان که به‌صورت پنهان و دور از چشم اغیار به صحرا و مزرعه‌های دوردست رفته و با تیغ و یا وسیله برنده دیگر همانند کاردک خودزنی کرده و بدان طریقی چهره و سر را خونین و مالین می‌کنند. آن امر، پس از پایان مراسم و به علت نظارت مستقیم مسئولین دولتی، به‌ناچار در بیرون از شهر و در باغ‌ها و بیابان‌ها انجام می‌گیرد.

سال‌ها پیش که اوضاع اقتصادی بازار تاریخی و سرپوشیده نراق دستخوش دگرگونی نشده بود و کسبه به کار خود مشغول می‌بودند نخل گردانان به همراه سایر عزاداران از راسته‌بازار مذکور عبور می‌کردند، اما از حدود 15 سال پیش مسیر خیابان امام خمینی را انتخاب کرده‌اند به شکلی که دسته‌های مختلف عزادار، یک مساحت 300 متری را از حد امامزاده شاهزاده سلیمان تا محدوده میدان خمینی (ره) که ابتدای بازار تاریخی محسوب می‌شود، چند بار از مقابل دو نخل مذکور تردد نمودند و در حوالی ساعت 11 صبح درحالی‌که از آتشدان‌ها دود و رایحه اسفند و کندر زبانه می‌کشید، نخل گردانان، نخل را بر دوش گرفتند و حیدر و حسین‌گویان در پشت سر دسته‌های عزادار به راه افتادند. هرچند که برخی از پایه‌ها و دسته‌های هر دو نخل به برخی از خاندان‌های نراق ازجمله وارثان خاندان موسوی و وارثان خاندان عسگری اختصاص دارند، اما درمجموع شرکت در حمل آن دو آزاد است.

هر یک از راهنمایان نخل که در بام نخل نشسته بودند، به‌محض رسیدن به نزدیک خانه‌ای که فردی از اهل آن منزل سال گذشته در چنین مراسمی شرکت داشته اینک غایب است و دار فانی را ترک کرده، با ذکری از او و خواندن فاتحه برایش طلب آمرزش می‌کردند و در ادامه شخص از خانه‌ای که برای نخل، نذری به‌صورت کالا، ذبح گوسفند و یا پول نقد در نظر گرفته بود نخل‌گردانان لحظه‌ای توقف کرده و با دعوت راهنمای نخل، برایش دعا و به جای آوردن حاجتش را  ازدرگاه خداوند و امام حسین درخواست می‌کردند.

درحالی‌که توده کثیری از بانوان نخل‌ها را ازمسیر خیابان امام خمینی، خیابان شهید بهشتی (فاضلین نراقی) و کوچه مسجد جامع همراهی و بدرقه می‌کردند سرانجام دونخل درمیدان واقع در جلوی مسجد جامع و آب‌انبار تاریخی آن به زمین نشستند نان عباسعلی که نوعی فطیر نذری است در بین نخل گردانان پخش شد، شیر و شیرینی ازجمله دیگرخوراکی‌هائی بود و درحالی‌که نخل‌گردانان آرامش خود را به تدریج باز می‌یافتند، برخی ازبانوان به نخلها نزدیک شده و به اعتبار خواست و یا آمالی که داشتند، یک قطعه باریک پارچه به نخل‌ها گره می‌زدند.

در حوالی ساعت 12 که مراسم بطور رسمی خاتمه یافت و از شمار جمعیت بتدریج کاسته می‌شد، تعدادی از نخل‌گردانان نخل‌ها را از میان کوچه‌های باریک و تاریخی که دیوارهای کاه گلی و دروازه‌های دولنگه چوبی دارند به سمت آشیانه آن‌ها عبور دادند و در آنجا پوشش و پارچه‌ها را از بدنه آن‌ها بیرون آوردند.

نخل گردانی تفرش

شهرستان تفرش به‌عنوان یکی از کانونهای تشیع در مرکز ایران از صدر اسلام تاکنون مطرح بوده‌است. این شهرستان در کنار خواستگاه‌هایی چون قم، آوه، کاشان و فراهان همواره در تحول و حرکتهای جمعیت شیعی مرکز ایران، مؤثر و نقش بسزائی داشته‌است. تعدد مزارات و آرامگاههای امامزادگان، سادات شیعی در شهر تفرش و پیرامون آن، برگزاری مراسم و آئینهای پر شور چون تعزیه و رفتارهای مذهبی ریشه‌دار دراین خطه انگاره‌ای از تعلقات مذهبی مردمان آن است. 

ماه محرم در تفرش با برگزاری مراسم و آئینهای متنوع و مختص به این خطه همراه است. در کنار تعزیه که جزئی از فرهنگ مردم شهر تفرش را تشکیل می‌دهد در دهه اول محرم در محلات این شهر مراسم و آئینهایی برگزار می‌شود که بومی گرائی در آن‌ها ملموس است.

یکی از این مراسم که دهه اول محرم و با حضور همگان در روز عاشورا در این شهربرگزار می‌شود "مراسم نخل گردانی" است. این مراسم در ارتباط با سال قمری و شهادت سرور شهیدان حضرت امام حسین (ع) بوده و با نام نخلی که نمادی از تابوت امام حسین (ع) است نامگذاری می‌شود. این تابوت نمادین در مرکز ایران و بخصوص در استان‌های یزد و اصفهان در اندازه‌های متفاوت ساخته شده و  علی رغم تداعی یک مفهوم به شیوه‌های مختلف گردانده و مورد تکریم واقع می‌شود.

 مراسم نخل‌گردانی که ریشه در فرهنگ گذشته مردم شهر تفرش دارد در دو محله فم و طرخوران برگزار می‌شود. محله فم بزرگ خود شامل محلات کوچکی چون زاغرم، خلچان، میان ده و ششناو است.  این چهار محله برای خود تکایایی جداگانه دارند که تقریباً در یک سبک ساخته شده‌اند. در این تکایا در دهه اول محرم مراسم تعزیه برگزار می‌شود. از میان این چهار محله صاحب تکیه، سه محله یعنی زاغرم، ششناو و میان ده صاحب نخلند.

این نخلها چوبی و به لحاظ ریخت شناسی مانند هم هستند. مجموعه‌ای از تیرچه‌های عمودی و افقی و پنجره‌های مشبک در جلو و عقب ساختار نخل را تشکیل می‌دهند. جلوی نخل نسبت به عقب آن بلندتر و  بر این اساس نخل به سمت عقب کمی شیب دارد. تنها نخل محله ششناو تابوتی چوبی در میان خود دارد که آن را از نمونه‌های دیگر محلات جدا می‌سازد.

تزئینات نخل درسه محله یکی و بیشتر شامل تن‌پوش مشکی مزین بنام امام حسین (ع)، حضرت ابوالفضل و... هستند. جلوی نخل که تمام آئینه با قابهای چوبی و مزین با گلهائی از پنبه سفید است چند شمشیر حمایل می‌شود. از لبه‌های دونخل ششناو و میانده خنجرهائی بیرون زده‌اند. کهنگی و دیرینگی در نخل میانده بیشتر است. چهار و به نخل علی رغم برخی تعمیرات اصیل و قدمت آن حداقل براساس چند وقفنامه‌های چسبانده شده در جلوی نخل به اوائل دوره قاجار می‌رسد.

نخل‌گردانی در محله فم حاصل قراردادهای محلی است. این قراردادها بر بومی‌گرائی مراسم افزوده و آن را متفاوت جلوه داده‌است.

بر اساس این قرارداد در ظهر روز عاشورا نخل آن محلی که در آنجا تعزیه خوانده شده و در اصلاح محل قتل اتفاق افتاده از جایگاه بیرون آمده و در محلات و دور امامزاده مشهد (امامزاده محمد) گردانده و به جایگاه برگردانده می‌شود.

هیجان و شور این مراسم در حین چرخش نخل در محلات اتفاق می‌افتد. در میان چهار محله پیشگفته تنها قتل در دو محل ششناو و میان ده اتفاق افتاده و بر این اساس نخل این دو محل بطور چرخشی به حرکت در می‌آیند. خلچان فاقد نخل بوده و نخل زاغرم تنها دربعداز ظهر روز عاشورا با حضور اهالی تنها در خود محل گردانده شده و به جایگاه بر می‌گردد.

اگر قتل در محله میان ده اتفاق افتاده باشد نخل این محله به محله ششناو، سپس محله مشهد (محل امامزاده محمد) و خلچان رفته و در پایان به تکیه بر می‌گردد. اگر قتل در محله ششناو اتفاق افتد ابتدا نخل به محله مشهد رفته و سپس به محلات خلچان و میان ده رسیده و در پایان در تکیه ششناو در جایگاه قرار می‌گیرد.

نخل اصلی زمانی که به  محلات دیگر می‌رسد مورد استقبال جوانان و مردم واقع می‌شود با رسیدن نخل به دیگر محله برای مثال خلچان اهالی این محل نخل را تحویل گرفته و با انجام چاوشی‌خوانی از طرف پیران در محل خود می‌چرخانند.

نکته مورد اهمیت در این مراسم استقبال و بدرقه دیگر نخل فم از نخل اصلی (نخل محله قتل) است که در روز عاشورا قرعه بر آن افتاده است. تا قبل ازرسیدن نخل اصلی نخل محله دیگر آذین بسته بر بالای چهار پایه‌ای به انتظار می‌نشیند.

با رسیدن نخل اصلی نخل به انتظار نشسته از جایگاه حرکت داده‌شده و به استقبال می‌رود. درتقابل دو نخل  عزاداری، نوحه‌خوانی و چاووشی‌خوانی با هوای خاص آن لحظات صورت می‌پذیرد. نخل به انتظار نشسته پس از اجرای مراسم استقبال به بدرقه نخل اصلی رفته و پس از چند قدم بازگردانده‌شده و در جایگاه خود قرار می‌گیرد.

در حین عبور نخل اصلی از محله‌ها قربانی درجلوی نخل کشته شده و نذوزات پخش می‌شود. حاملان نخل در حین حرکت و در محله‌ها نخل را بالا گرفته بطوریکه مردم، سالخوردگان و کودکان بتوانند از زیر آن عبورکرده و نیازها، حاجات و نذورات خود را از نخل طلب کنند.

نخل غالباً در پایان هیاتها سینه زن و زنجیر زن حرکت کرده چراکه اعتقاد بر آن است که امام حسین آخرین شهید کربلاست و تابوت او باید از همه عقبتر حرکت کند. راهنمائی بر بالای نخل نشسته و ضمن راهنمائی وگوشزد کردن برگزاری نوع مراسم در مکانهای خاص وظیفه هدایت نخل برای عبور از موانع را برعهده دارد. این سمت بصورت موروثی بوده و از گذشتگان به فرزندان انتقال یافته‌است.

مردم در حین حرکت نخل از تکیه قتل تا امامزاده محمد با نخل عزاداری نموده و تمامی علمها و علامتها به نخل ادای احترام می‌کنند. نخل به مکان امامزاده رسیده و در جلوی امامزاده بالا گرفته می‌شود تا خیل مردم و زوار امامزاده شاهزاده محمد از زیر آن عبور کنند. پس ازچرخش در محلات مورد نظر، نخل به محله خود رسیده و آذین بسته تا پایان ماه محرم در کنار علمها و دیگرنمادها درجایگاه خود آرام می‌گیرد.

نخل گردانی خمین

شهرستان خمین در طول دوره اسلامی و علی رغم تقسیمات سیاسی و بارها جابجا شدن در کوره‌ها و رستایق مختلف به‌عنوان یکی آر کانونهای مذهبی در استان مرکزی شناخته می‌شود. یکی از مراسمی ریشه‌دار که در ارتباط با اعتقادات مردم شیعی در این شهرستان و در شهر خمین هر ساله و در روز عاشورا با همان شیوه‌ها و کیفیت سابق  برگزار  می‌شود "مراسم نخل گردانی" است.

این مراسم در ارتباط با سال قمری و شهادت سرور شهیدان حضرت امام حسین (ع) بوده و با نام نخلی که نمادی از تابوت امام حسین است نامگذاری می‌شود. چادرهای شست و شو برنگ مشکی به تن نخل پوشانده می‌شود.

- روز سوم طناب کشی نخل انجام می‌شود. طناب‌کشی به مانند دیگر نخلهای ایران باعث استحکام چارچوبه نخل شده و بصورت ذوزنقه، لوزی و متوازی‌الاضلاع انجام می‌شود.

-روز پنجم چادر روی نخل عوض می‌شود.

- روز ششم طره سبز نخل بسته می‌شود.

نخل چوبی خمین که بر اساس شواهد و مستندات قدمتی  300 ساله دارد نخلی چوبی و به لحاظ شکل ظاهری و عناصر ساختاری همسان با نمونه نخل‌هایی است که در مرکز ایران و شهرهائی چون قم، کاشان و یزد در روز عاشورا گردانده می‌شود. این نخل با وزنی در حدود 1 تن، ارتفاع 4/50، عرض 2/10 طول 4/50 از تیره‌ها و تیرچه عمودی و افقی که پایه و کجاوه نخل را تشکیل می‌دهند ساخته شده‌است.

بطور کلی شروع مراسم نخل گردانی در خمین از دهه اول محرم و با تزئین نخل از طرف شورای نخل همراه است. این شورا متشکل از 5 نفر؛ رئیس شورا، مسئول حسابداری، مسئول تدارکات و امور فرهنگی، بازرس و دیگر عضو فعال تشکیل می‌شود. این  5 نفر از طرف خاندانهایی که حق حمل نخل را دارند انتخاب می‌گردند.

در نخل‌گردانی خمین از نکات حائز اهمیت حاملین نخلند که در حقیقت خاندان‌های اصیل شهر خمینند. این خاندان‌های بر اساس قراردادها و توافقاتی که در گذشته بین خود داشته‌اند هرکدام در حمل نخل و در پایه‌های افقی آن که جابجائی آن نقش اساسی دارند هرکدام جایگاهی به اندازه بیست سانتی متر دارند که با پلاک‌هائی زرد رنگ مشخص کرده‌اند. تعیین شورای نخل، تزئین و حمل آن در روز عاشورا تنها توسط این نماینده این خاندانها صورت می‌پذیرد و دیگر خانواده‌ها در تزئین و حمل آن جایگاهی ندارند. ازجمله خانواده‌های حامل نخل در روز عاشورا می‌توان از علی محمدی، موگوئی، افسری، مهرپور، فرقدان، قاسمی، محمدی، زین‌العابدینی، والی پور، عرب، رضوانی، فریدونی، پارسا، دیده‌ور و.... نام برد.

تزئین نخل خمین از اول دهه محرم شروع می‌شود. ترتیب تزئین نخل تا روز عاشورا بدین ترتیب است:

- یکروز قبل محرم غبار روبی و عطر افشانی نخل صورت گرفته و درب نخل باز می‌شود.

- روز اول چادرهای مشکی نخل موجود تعویض می‌شود

- روز هفتم داخل نخل با پارچه‌های کتیبه دار و مزین به آیات قرانی تزئین می‌شود.

- روز نهم  و شب تاسوعا طرف راست و چپ نخل با نام‌های حضرت امام حسین (ع)، حضرت ابوالفضل و در پیشانی نخل سپر و شمشیرها بسته می‌شود. به بابو (طرفین اریب نخ) پارچه سبز براق و به کمر نخل یک کتیبه قرمز بسته می‌شود. در این روز تزئین نخل به پایان می‌رسد.

کجاوه جلو نخل که در حقیقت پیشانی نخل را تشکیل می‌دهد در نخل خمین سه بار عوض شده‌است. اولین نمونه که نمونه‌ای زیبا مربوط به دوره قاجار است کجاوه‌ای چوبی منقش به نقاشی‌ای به سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای است.

در حدود سی سال پیش این کجاوه چوبی جای خود را به به کجاوه آئینه کاری شده داده که آنهم در سال 1383 جای خود را به نمونه قلمزنی امروزی داده است. این قلمزنی بروی آلیاژ برنج صورت گرفته و مضامینی ازجمله نام‌های چهارده معصوم، شمایل عصر عاشورا، اسامی هفتاد و دو شهید کربلا و گل و بوته‌های اسلامی است. بر بالای کجاوه و در جلوی نخل کلاه خود، شمشیر و سپر حمایل می‌شود. سپر موجود که هنوز در جلوی نخل استفاده می‌شود ماده تاریخی به سنه 1222 هجری دارد.

نخل گردانی خمین از ساعت 8 صبح روز عاشورا و با انجام طناب کشی داخل نخل و بستن چوبهای عمودی و پنجه‌های بالای آن شروع می‌شود. در گذشته نخل خمین جایگاهی مخصوص در کنار امامزاده شاهزاده محمد در میدان پانزده خرداد داشته که این مکان از طرف شهرداری شهر خراب و بر این اساس هیات امناء جایگاهی در کنار امامزاده ابوطالب برای آن پیش بینی می‌کنند.

حاملین، نخل را از جایگاه یاد شده بیرون آورده و  آن را بطرف میدان پانزده خرداد حرکت می‌دهند. در مسیر حرکت بطرف این میدان بر خلاف تمامی مراسم که تنها خانواده‌هائی خاص می‌توانند حامل باشند عموم مردم می‌توانند دخیل باشند.  نخل در کنار امامزاده محمد در میدان پانزده خرداد بروی یک چهار پایه آهنی به ارتفاع 1/60 قرار می‌گیرد تا مردم بتوانند از زیر آن  براحتی عبور کنند.

کهنسالان، کودکان و سایر مردم شهر از زیر این نخل به هدف برآورده شدن  نذز، حاجت روائی، توسل و... عبور می‌کنند. همچنین برای عبور کودکان در بدنه نخل معبری پیش بینی می‌شود. کودک را از یک بدنه داخل داده و از طرف دیگر می‌گیرند.

45 دقیقه مانده به اذان ظهر نخل از میدان پانزده خرداد به طرف میدان عاشورا یا میدانی که هنوز در نزد اهالی به‌عنوان چاله نخل خوانده  می‌شود حرکت داده می‌شود و در اثنای این حرکت تنها خانواده‌هائی که از آن‌ها نامی در بالا برده‌شد حق حضور در زیر نخل و جایگاه پیش بینی شده برای خود را دارند.

هیئت‌های خمین در پشت سر و جلوی نخل یه عزاداری می‌پردازند. غالباً هیات سینه زنان  ابوالفضل در جلوی نخل و هیئت‌های زنجیر زن پشت سر نخل حرکت می‌کنند. هیئت‌های سینه زن با نخل حرکت کرده و با آن با خواندن نوحه‌های مرسوم عزاداری می‌کنند.

در مسیر حرکت و تا قبل از رسیدن به میدان عاشورا نخل سه نوبت و در هر نوبت سه دور می‌چرخد این چرخشها در جلوی امامزاده ابوطالب و میدان عاشورا صورت می‌پذیرد و حاملین نخل با چرخش آن  نام‌های حضرت سید الشهداء و حضرت ابوالفضل را صدا می‌زنند.

فردی به‌عنوان راهنما بر بالای نخل می‌ایستد. این فرد که بطور مورثی این سمت را گرفته در مسیر حرکت ضمن اعلام زمان  چرخش نخل، حاملین را در نحوه عبور از موانع ازجمله درختان، سیم‌های برق و... راهنمائی می‌کند. 

نخل برای نماز ظهر در جایگاه خود یعنی چاله نخل که امروز از طرف شهرداری بصورت میدانی در حاشیه بازار شهر خمین طراحی شده، برزمین گذاشته می‌شود.

پس از نماز ظهر عاشورا نخل از جایگاه حرکت و بطرف امامزاده شاهزاده ابوطالب و جایگاه سرپوشیده حرکت داده شده و تا زمان انجام مراسم سال بعد در آنجا آرام می‌گیرد. 

نخل بندان محل ترخوران 

شهرستان تفرش به‌عنوان یکی از کانونهای تشیع در مرکز ایران از صدر اسلام تاکنون مطرح بوده است. این شهرستان در کنار خواستگاه‌هایی چون قم، آوه، کاشان و فراهان همواره در تحول و حرکتهای جمعیت شیعی مرکز ایران،  مؤثر و نقش بسزائی داشته است. تعدد مزارات و آرامگاههای امامزادگان، سادات شیعی در شهر تفرش و پیرامون آن، برگزاری مراسم و آئینهای پرشور چون تعزیه و رفتارهای مذهبی ریشه‌دار در این خطه انگاره‌ای از تعلقات مذهبی مردمان آن است.

ماه محرم در تفرش با برگزاری مراسم و آئینهائی متنوع و مختص به این خطه همراه است.  در کنار تعزیه که جزئی از فرهنگ مردم شهر تفرش را تشکیل می‌دهد در دهه اول محرم در محلات این شهر مراسم و آئینهایی برگزار می‌شود که بومی گرائی در آن‌ها ملموس است.

یکی از این مراسم که در دهه اول محرم و با حضور مردم محله ترخوران به‌عنوان یکی از دو محله اصلی شهر تفرش برگزار می‌گردد "مراسم نخل بندان" است.  این مراسم در ارتباط با سال قمری و شهادت سرور شهیدان حضرت امام حسین (ع) بوده و با نام نخلی که نمادی از تابوت امام حسین (ع) است نامگذاری می‌شود. این تابوت نمادین در مرکز ایران و بخصوص در استان‌های یزد و اصفهان در اندازه‌های متفاوت ساخته شده و علی‌رغم تداعی یک مفهوم به شیوه‌های مختلف گردانده و مورد تکریم واقع مییشود.

مراسم نخل بندان که ریشه در فرهنگ گذشته مردم شهر تفرش دارد در دو محله فم و ترخوران برگزار مییشود. محله ترخوران بزرگ خود شامل محلات کوچکی چون محله بالا، محله پائین، یک وبار و... است. این محله بزرگ درگذشته تکیه‌ای داشته که تخریب شده و امروزه مراسم نخل بندان در مسجد قدیمی محل که در میدان در مسجد واقع شده و از یادگارهای دوره قاجار است برگزار مییشود.

این مراسم در شب تاسوعا برگزار می‌شود و حکایتی از مشارکت اجتماعی مردمان محله برای آراستن و آماده سازی نخل برای گرداندن در روز عاشورا است.  این مراسم با حضور مردم محله و بخصوص ریش سفیدان و افراد آگاه با نحوه تزئین نخل برگزار می‌شود.

نخل چوبی محله ترخوران به لحاظ ریخت شناسی مانند دیگر نخلهای شهر تفرش هستند.  مجموعه‌ای از تیرچه‌های عمودی و افقی و پنجره‌های مشبک در جلو و عقب ساختار نخل را تشکیل می‌دهند. جلوی نخل نسبت به عقب آن بلندتر و بر این اساس نخل به سمت عقب کمی شیب دارد.

مراسم با جمع شدن اهالی و تهیه اقلام مورد نیاز جهت آراستن نخل آغاز می‌شود.  برخی از عناصر تزئین مانند آئینه ها و... از سال قبل نگهداری شده و باقی اقلام مانند پارچه‌ها و طنابهای پنبه‌ای که قابلیت تعویض دارند قبل از آن شب تهیه می‌شوند. آراستن نخل بیشتر از طرف برخی افراد که به این کار آگاهی داشته و آن را به نوعی از نیاکان خود به ارث برده‌اند با تاباندن نخهای پنبه‌ای و تبدیل آن‌ها به طنابها ظریفی شروع مییشود. شروع مراسم با فرستادن درود بر حضرت محمد (ص) ائمه است هرچند درخلال کار نیز نغمه صلوات در فضای مسجدو بر لب نخل بندان طنین‌انداز است.

طناب‌های پنبه‌ای به اندازه‌های مورد نیاز بریده شده و با محلول دوا گلی (مرکورکرم) آغشته شده تا نمادی از رنگ خون و شهادت باشد. سر طناب از گوشه قابهای آئینه ای عبور داده‌شده و آن‌ها یکییکی بصورت ترکیبی موزائیک‌وار در جلوی نخل و نمای مشبک، در کنار هم قرار مییگیرند. آئینه را نمادی روشنائی و بطور کلی تصویری نورانی از شخص صاحب تابوت که متعلق به امام حسین (ع) است می‌دانند.

نخهائی که از گوشه آئینه‌ها عبور داده شده‌اند از طرف داخل به هم پیوسته شده وگره زده می‌شوند تا نگهداری آن‌ها را باعث شوند.  پس از اتصال آئینه‌ها به جلوی نخل بر بالای آئینه‌ها و جلوی نخل بر بالای میله‌ای عمودی عمامه‌ای سبز رنگ گذاشته می‌شود که نمادی از تعلق صاحب تابوت تابوت امام حسین به سادات و انتساب او به پیامبر است.

پس از بستن آئینه‌ها، تن‌پوشی مشکی به همراه پارچه‌های سبز رنگ برتن نخل می‌پوشانند که سه وجه آزاد نخل را در بر می‌گیرد.  جلوی نخل که تمام آئینه با قابهای چوبی و مزین با گلهائی از پنبه سفید است چند شمشیر حمایل می‌شود.

نخل گردانی نیم ور

نخل نیم‌ور توسط افرادی که در محل بنام بابای نخل خوانده می‌شوند در نیمه اول ماه محرم آراسته می‌شود. باباهای نخل که امروز شامل پنج نفر از ریش سفیدان شهر نیم‌ور بنام‌های حاج محسن مهدی بابائی، حاج عباس محمد حسینی، حاج محمد اسماعیل بیگی، حاج احمد کاظمی و حاج عباس جهانی است سمتی موروثی که نسل بن نسل ادامه یافته‌است.

بابای نخل ضمن جمع‌آوری پارچه‌ها و شالهای نذری جهت آرایش نخل، وظیفه پذیرائی از مردم در زمان زیارت  از نخل در دهه محرم و هدایت نخل در روز عاشورا در کوچه‌ها و خیابانهای نیم‌ور را برعهده دارند.

در بعد از ظهر روز عاشورا مردم نیم‌ور درجلوی خانه نخل و در مسیر عبور آن گل ریخته و  نخل سیاه پوش و آذین بسته را از محل استقرار خود که "خانه نخل" خوانده شده و در محله پا نخل نیم‌ور قرار دارد بیرون آورده بر سر شانه‌ها بلند کرده و در مسیرهای تعیین شده می‌گردانند.

حاملین اصلی نخل در نیم‌ور خانواده‌هائی خاصی هستند که به‌عنوان "پایه داران نخل"  نامیده می‌شوند. پایه‌داران که بر اساس قرادادی از پیش تعیین شده در زیر 14 پایه  نخل  نیم‌ور مستقر می‌شوند از همان خانواده‌هائی هستند که در ساخت و یا تهیه  لوازم اولیه ساخت این نخل مشارکت داشته‌اند.

امروزه نماینده این خانواده‌ها که معمولاً پسر بزرگ خانواده است در پایه تعیین شده برای خانواده قرار می‌گیرد.  باقی برادران،  پسر عموها،  پسر عمه‌ها نیز می‌توانند به او کمک کنند ولی دیگر مردم حق قرار گرفتن در زیرنخل را ندارند و تنها می‌توانند نخل را همراهی کرده و به نشانه تبرک بر آن دست بکشند. خانواده‌های سلطانعلی ملااحمدی، محمد آقا حسینی، حاج علی اسماعیلی، علی محمد کریمی، حاج محمد و حاج شکرالله ابراهیمی، حاج رضا کربلایی، حاج محسن بابایی، حاج حسین براتی، قدرت برات علی و عزیز الله محمدی از پایه داران نخل نیم‌ور می‌باشند.

 تعداد نخل کشان هم در حدود 40 تا 50 نفر که شامل پایه داران و اقوام  پایه‌داران است.

درحال حاضر نخل نیم‌ور تنها از جایگاه  نخل تا ابتدای خیابان امام خمینی حمل می‌شود و همان مسیر رفت را بر می‌گردد. در قدیم که نیم‌ور تنها دارای یک هیات سینه زنی بوده  نخل در پشت سر هیات حرکت می‌کرده اما در حال حاضر که نیم‌ور دارای چند هیات زنجیر زنی است تنها دو هیات سادات و حضرت ابوالفضل (ع) با آن زنجیرزنی می‌کنند. در زمان رفت و در مسیر حرکت از خانه نخل تا ابتدای خیابان امام خمینی هیات سادات در جلوی نخل زنجیر زنی می‌کنند و در زمان برگشت هیات حضرت ابوالفضل (ع) که قدیمی‌ترین هیات شهر است در پشت سر نخل نوحه‌خوانی و زنجیرزنی می‌کند.

چند علم قدیمی در جلوی نخل از شروع تا پایان آن حرکت می‌کنند که قدیم‌ترین و بزرگترین آن که هرساله پیشاپیش نخل حرکت می‌کند به خانواده مرحوم عبدالله بابایی تعلق دارد.

* گزارش از محسن کریمی دانشجوی دکترای باستان شناسی

انتهای پیام/